ذکر (اصطلاح اخلاق و عرفان)

به گفته راغب در مفردات، «ذکر» دو معنی دارد؛ گاه به معنی حضور چیزی در ذهن (یادآوری) و گاه به معنی حفظ و نگاهداری معارف و اعتقاداتِ حق در درون جان است. منظور از ذکر خدا تنها یادآوری به زبان نیست، بلکه هدف این است که انسان با تمام قلب و جان به ذات خدا توجه داشته باشد، همان توجهی که انسان را از گناه بازمی‌دارد و به اطاعت فرمان او دعوت می‌کند، به همین دلیل از پیشوایان اسلام نقل شده است که منظور از ذکر، یادآوری عملی است.

مراتب ذکر خدا

۱. ذکر لفظی:

• «وَاذْکرِ اسْمَ رَبِّک وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلًا»(سوره مزمل/۸)؛ و نام پروردگارت را یاد کن و تنها به او دل ببند!

۲. ذکر قلبی:

• «وَاذْکر رَّبَّک فِی نَفْسِک تَضَرُّعًا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَکن مِّنَ الْغَافِلِینَ»(سوره اعراف/۲۰۵)؛ پروردگارت را در دل خود از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن و از غافلان مباش!

۳. ذکر معنوی و باطنی:

• «...فَإِذَا قَضَیتُم مَّنَاسِککمْ فَاذْکرُوا اللَّـهَ کذِکرِکمْ آبَاءَکمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکرًا...»(سوره بقره/۲۰۰)؛ ...خدا را یاد کنید، همانند یادآوری از پدرانتان بلکه از آن هم بیشتر!...

در این آیه "ذکر" را به وصف "شدّت" توصیف کرده و معلوم است که مقصود از آن ذکر باطنی و معنوی است، چون ذکر لفظی شدت و ضعف ندارد.

آثار ذکر خدا

۱. آرامش:

ذکر خدا، تنها آرام بخش دلهای مؤمنان: «الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکرِ اللَّـهِ أَلَا بِذِکرِ اللَّـهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(سوره رعد/۲۸)؛ آنها (توبه کنندگان) کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است. آگاه باشید! تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد.

۲. منع از فحشاء و منکر:

نماز به عنوان مصداقی از ذکر، برترین مانع فحشاء:

• «...وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکرِی»(سوره طه/۱۴)؛ و نماز را برای یاد من بپادار.
• «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکرِ...»(سوره عنکبوت/۴۵)؛ (نماز را بپادار) که نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه باز می‌دارد.

۳. بصیرت:

ذکر خدا به هنگام وسوسه انگیزی های شیطان موجب بصیرت تقواپیشگان: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیطَانِ تَذَکرُوا فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ»(سوره اعراف/۲۰۱)؛ پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌هایی شیطان شوند به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می‌افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و ناگهان بینا می‌گردند.

۴. ترس از خدا:

ذکر و یاد خدا تأثیر عمیق و ژگرفی در دلهای مؤمنان می‌گذارد: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکرَ اللَّـهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ»(سوره انفال/۲)؛ مؤمنان، تنها کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان می‌گردد و هنگامی که آیات او بر آنها خوانده می‌شود، ایمانشان فزونتر می‌گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند.

۵. آمرزش الهی:

• «وَالذَّاکرِینَ اللَّـهَ کثِیرًا وَالذَّاکرَاتِ أَعَدَّ اللَّـهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا»(سوره احزاب/۳۵)؛ ... زنان و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند، خداوند برای همه آنها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.

۶. بهشت:

پاداش ذاکر خداوند، در پی ارتکاب گناه و ظلم به نفس: «وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ ذَکرُوا اللَّـهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَن یغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّـهُ وَلَمْ یصِرُّوا عَلَىٰ مَا فَعَلُوا وَهُمْ یعْلَمُونَ * أُولَـٰئِک جَزَاؤُهُم مَّغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ»(سوره آل عمران/۱۳۵ و ۱۳۶)؛ و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا می‌افتند و برای گناهان خود، طلب آمرزش می‌کنند و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟ و بر گناه اصرار نمی‌ورزند با این که می‌دانند آنها پاداششان آموزش پروردگار و بهشت هایی است که از زیر درختانش، نهرها جاری است جاودانه در آن می‌مانند چه نیکو است پاداش اهل عمل!

آثار اعراض از ذکر خدا

۱. زندگی سخت:

«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا...»؛ و هر که از یاد من روی گرداند، حتماً برای او زندگی (سخت و) تنگ خواهد بود...

مقصود از "ذکر خدای تعالی" یا معنای مصدری (یادآوری) است و یا به معنای قرآن و یا به معنای مطلق کتاب های آسمانی و یا به معنای دعوت حقّه است و اگر دعوت حقّه را "ذکر" نامیده از این باب است که لازمه پیروی دعوت حقه و اعتقاد به آن، یاد خدای متعال است و اگر فرمود: «کسی که از ذکر من اعراض کند معیشتی (تنگ) دارد». برای این است که اگر کسی خدا را فراموش کند و با او قطع ارتباط نماید دیگر چیزی جز دنیا باقی نمی‌ماند که به آن دل ببندد و آن را مطلوب یگانه خود قرار دهد و در نتیجه همه تلاش های خود را منحصر در آن می‌کند و فقط به اصلاح زندگی دنیایش می‌پردازد و روز به روز آن را توسعه بیشتری می‌دهد و این معیشت، وی را آرام نمی‌کند، برای این که هر چه بدست می‌آورد به آن قانع و راضی نمی‌شود و دائماً چشم به اضافه‌تر از آن می‌دوزد بدون این که حرص و تشنگیش به جایی منتهی شود، پس چنین کسی در حالت فقر و تنگی بسر می‌برد و همیشه دلش علاقمند به چیزی است که ندارد.

۲. تسلّط شیطان:

• «وَمَن یعْشُ عَن ذِکرِ الرَّحْمَـٰنِ نُقَیضْ لَهُ شَیطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ»(سوره زخرف/۳۶)؛ و هر کس از یاد خدا رویگردان شود شیطان را به سراغ او می‌فرستیم پس همواره قرین اوست.

۳. گمراهی:

• «فَوَیلٌ لِّلْقَاسِیةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِکرِ اللَّـهِ أُولَـٰئِک فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ»(سوره زمر/۲۲)؛ وای بر آنان که قلب های سخت در برابر ذکر خدا دارند، آنها در گمراهی آشکاری هستند».

۴. نابینایی در قیامت:

• «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکا وَنَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمَىٰ * قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمَىٰ وَقَدْ کنتُ بَصِیرًا * قَالَ کذَٰلِک أَتَتْک آیاتُنَا فَنَسِیتَهَا وَکذَٰلِک الْیوْمَ تُنسَىٰ»(سوره طه/۱۲۴-۱۲۶)؛ و هر که از یاد من روی گرداند حتما برای او زندگی تنگی خواهد بود و روز قیامت او را نابینا محشور می‌کنیم. می‌گوید: پروردگارا چرا مرا نابینا محشور کردی در حالی که من (در دنیا) بینا بودم؟! می‌فرماید: آن گونه که آیات من برای تو آمد، تو آنها را فراموش کردی امروز نیز تو فراموش خواهی شد.

۵. جهنّم:

• «وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ یوْمَئِذٍ لِّلْکافِرِینَ عَرْضًا * الَّذِینَ کانَتْ أَعْینُهُمْ فِی غِطَاءٍ عَن ذِکرِی وَکانُوا لَا یسْتَطِیعُونَ سَمْعًا»(سوره کهف/ ۱۰۰-۱۰۱)؛ در آن روز جهنم را بر کافران عرضه می‌داریم! همانا که پرده‌ای چشمانشان را از یاد من پوشانده بود و قدرت شنوایی نداشتند.

پانویس

منابع

• کاظم احمدزاده، "ذکر"، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۱۸ فروردین ۱۳۹۲.